Search
Norbert Stern was een begaafde jonge pianist, geboren in een Pools-Joodse familie die na de opkomst van het nazisme naar België vluchtte. Ondanks zijn prestigieuze muzikale opleiding konden Stern en zijn ouders niet ontsnappen aan de vervolging en werden ze vermoord in Auschwitz-Birkenau. Dit artikel, geschreven door Sterns neef Roger Peltzman, vertelt het verhaal van Sterns vroege prestaties en de tragedie van zijn dood, die Peltzman inspireerde tot het schrijven van een toneelstuk met de titel “Dedication” ter nagedachtenis aan zijn getalenteerde oom die hij nooit heeft kunnen ontmoeten.
In 1933 vluchtte de elfjarige Norbert Stern met zijn familie van Berlijn naar België. Hij werd beschouwd als een uitzonderlijk pianotalent en werd onmiddellijk toegelaten tot het prestigieuze Koninklijk Conservatorium van Brussel. Maar, omdat zijn ouders Pools waren (Mayer en Flora Stern), werd hij in geen van beide landen als burger beschouwd.
Stern studeerde piano bij de Belgische pianist en componist Charles Scharrès, hoewel het duidelijk lijkt dat deze zijn begaafde jonge leerling weinig te leren had. Sterns kamermuziekstudie bij Béla Bartóks favoriete violist, de Hongaars-Joodse musicus André Gertler, bleek echter van groot belang voor zowel leerling als leraar.
In 1937, 14 jaar oud, won Stern de jaarlijkse pianowedstrijd van het conservatorium. Dit was de eerste keer dat zo’n jonge student de prestigieuze prijs won, wat voor controverse zorgde. Het idee dat een jongere leerling de oudere medestudenten kon overtreffen, werd door de medeleerlingen als beschamend ervaren. Na discussie besloten de juryleden Stern de tweede plaats toe te kennen. Zij geloofden waarschijnlijk dat hij in de komende jaren nog tijd genoeg zou hebben om pianowedstrijden te winnen.
Het jaar daarop won Stern officieel de eerste plaats door de uitdagende Symfonische Etudes van Robert Schumann te spelen. Een criticus schreef dat hij “briljant en vol belofte was… hij speelde alsof hij veel ouder was.” Een ander zei: “Op het conservatorium worden grote solisten ontdekt en nieuwe talenten onthuld. Slechts één is het vermelden waard: De heer Norbert Stern”.
Stern trad talloze malen live op voor de Belgische nationale radio. Hij speelde er als uitmuntend solist – hij stond bekend als een “echte Chopin-pianist”- maar ook als ervaren kamermusicus. Hij verdiende hier goed aan, en zijn toekomstige carrière leek verzekerd. Toen het Duitse leger in 1939 Europa binnenviel, werd de Europese economie verwoest en zat Sterns vader zonder werk. Hij had geen geld meer. In een brief aan zijn broer in New York City schreef Mayer Stern: “Het gaat zo slecht sinds de oorlog is uitgebroken. We lijden honger en meestal eten we slechts droog brood en thee. Ik verdien niets en kan de huur niet betalen. Ik weet niet hoe we het kunnen volhouden. Iedereen is bang dat we worden overgenomen door Duitsland. Wat ons te wachten staat weet alleen God. De nieuwe hoop is dat ik met de familie weg geraak en naar de VS ga om mijn fortuin te maken. Maar ik heb alles geprobeerd om het nodige geld te vinden en het valt allemaal in duigen omdat ik geen 1000 francs heb voor reispapieren. In de VS zou ik weinig middelen nodig hebben om mijn fortuin te maken. Ik weet dat Norbert, wiens vooruitgang sinds kort aantoont dat hij een volwassen kunstenaar is, onmiddellijk succes zou hebben en een groot inkomen zou opleveren. Hij is vandaag ontegensprekelijk de beste van heel België. Wat zijn kunstenaarschap en zijn techniek betreft, komt niemand bij hem in de buurt. De mensen ontdekken nu dat hij ‘het’ volledig heeft.”
Mayer rekende op het talent van zijn zoon om de familie te redden.
In 1940 vielen de Duitsers België binnen. Stern bleef studeren aan het conservatorium, zelfs toen Joden steeds meer gediscrimineerd werden. Hij kreeg zelfs een medaille van de koning van België omdat hij unaniem was verkozen tot beste pianist van de school. In 1942 veranderde het leven dramatisch. Stern en negen andere Joodse studenten kregen te horen dat ze het conservatorium niet langer mochten betreden. Kort daarna kregen alle Joden in de stad het bevel zich te melden op een treinstation in Brussel voor “werkhervestiging” in nazi-Duitsland. Terecht geloofde de familie Stern deze valse verzekering niet en koos ervoor om onder te duiken. Ze regelden ook vervalste identificatiedocumenten.
Vervalste identiteitspapieren, 1939. Kazerne Dossin, Mechelen, BelgiëTwee jaar lang verstopten de Sterns zich op een kleine zolder. Ondanks de gevaren verliet Stern de zolder om te oefenen op een prachtige Steinway piano bij een sympathieke niet-Joodse familie in de buurt. Hij bezocht zelfs concerten, omdat hij zich veilig voelde met zijn valse identiteitskaart. Helaas heeft hij misschien zijn hand overspeeld. Het is waarschijnlijk dat hij na het bijwonen van een openbaar concert werd herkend en gevolgd naar de schuilplaats van de familie. Kort daarna brak de SS midden in de nacht de deur van de zolder open en voerde de familie weg. Sterns zus Beatrice ontsnapte ternauwernood door via het badkamerraam naar buiten te klimmen, vlak voordat de nazi’s de zolder betraden. Het volgende jaar bleef ze aan de Duitsers ontsnappen en overleefde op wonderbaarlijke wijze de oorlog.
Stern en zijn ouders hadden minder geluk. Na hun arrestatie werden ze naar Auschwitz-Birkenau gestuurd. Na de selectie door de nazi-administratie in het kamp, leefde Stern nog minstens een dag en verrichtte er dwangarbeid. Zijn ouders, Mayer en Flora, werden echter onmiddellijk naar de gaskamers gestuurd. Stern werd aangewezen om zwaar handwerk te verrichten in het subkamp Auschwitz III, ook bekend als Monowitz-Buna. Hij bleef daar slechts drie dagen voordat hij werd teruggestuurd naar de ziekenboeg in Auschwitz-Birkenau: “ziekenboeg” was een nazi-eufemisme. Het is niet mogelijk om te bevestigen of hij overleed door ziekte, of dat hij werd vermoord. Hoe dan ook, Stern heeft het kamp niet overleefd.
Helaas zullen we nooit weten hoe Norbert Sterns muzikale talent zich had kunnen ontplooien of manifesteren, als hij niet was vermoord, enkel omdat hij Jood was. Vijftig jaar na zijn dood op 21-jarige leeftijd vertelde zijn vroegere leraar Gertler aan Sterns zus Beatrice dat de dood van de jonge pianist de grootste tragedie van zijn eigen leven was. Hij concludeerde: “Je broer zou de volgende Rubinstein zijn geweest.”
Sterns neef, Roger Peltzman, schreef een toneelstuk over zijn relatie met de getalenteerde oom die hij nooit heeft ontmoet, met de toepasselijke naam ‘Dedication’. Het werd voor het eerst opgevoerd op het Edinburgh Fringe festival van 2022.
